1. Շուշի
Ղազանչեցոց վանք
Անկասկած, Արցախի ամենագեղատեսիլ ու միևնույն ժամանակ ամենամատչելի վայրերից մեկը Շուշին է։ Այն գտնվում է Ստեփանակերտի անմիջական հարևանոությամբ և բացի նրանից, որ ինքնին շատ գեղեցիկ ու հաճելի տեղ է, իր անմիջական հարևանությամբ ունի մի քանի դիտարժան վայրեր, որտեղ կարելի է շատ հաճելի հանգիստ անցկացնել։ Մասնավորապես՝ Ջդրդուզն ու Զոնտիկները։ Շուշիում կարելի է տեսնել միջնադարյան Շուշվա բերդը, մի շարք եկեղեցիներ (հատկապես՝ Ղազանչեցոց վանքը), ինչպես նաև մահմեդական կիսավեր մզկիթներ՝ պայթեցված մինարեթներով։ Դե իսկ երեխաների համար հատկապես տպավորիչ կլինի Շուշի տանող ճանապարհի եզրին տեղադրված տանկ-հուշարձանը։
Ջդրդուզ
Զոնտիկներ
Շուշվա բերդի պարիսպի մի հատվածը
Լքված մզկիթ
Տանկ-հուշարձանը
Ավելացնեմ նաև, որ Շուշիում գործում են բազմաթիվ հյուրանոցներ, ինչպես նաև հնարավոր է օրավարձով տներ կամ էլ սենյակներ վարձակալել տեղի բնակիչների մոտ։
2. Տիգրանակերտ
Ստեփանակերտի անմիջական հարևանությամբ հայտնաբերվել են Տիգրան Մեծի օրոք կառուցված Տիգրանակերտերից մեկի ավերակները, որտեղ մինչ օրս էլ շարունակվում են պեղումները։ Պատմության ու հատկապես Հայոց պատմության սիրահարներին անկասկած հետաքրքիր կլինի ուսումնասիրել Հայաստանի պատմության անտիկ ժամանակաշրջանի այս գոհարը։ Ի դեպ, Տիգրանակերտի մատույցներում կա 19-րդ դարի հրաշալի պահպանված ֆորտ։ Այս պաշտպանական կառույց-պատերի ներսում գործում է թանգարան, որտեղ մի շարք ուշագրավ նմուշներ են ներկայացված։
3. Ակնա (Աղդամ)
Արցախ այցելող ցանկացած հայ պարզապես պարտավոր է տեսնել այս քաղաք-ուրվականը, որը պատերազմի տարիներին հանդիսանում էր Ադրբեջանի հիմնական կրակակետն ու պլացդարմը։ Աղդամն ասես դամոկլեսյան սուր լիներ՝ կախված Ստեփանակերտի գլխին, քանի որ այնտեղի հրետանին ամեն օր ռմբակոծում էր մարտնչող Արցախի մայրաքաղաքը, իսկ այնտեղ կենտրոնացված ուժերը մշտապես սպառնում էին պատերազմի հաղթական ավարտով։ Մի քանի հարյուր հազար բնակչություն ունեցող Աղդամն անցավ հայկական ուժերի ձեռքը 1993 թվականին։ Այսօր երբեմնի հսկա քաղաքում միայն մի քանի տասնյակ մարդ է բնակվում, իսկ շենքերն ավերակների են վերածվել՝ համր հիշողություն ծառայելով, թե ինչ է սպասվում բոլոր նրանց, ովքեր ոտնձգություն կիրականացնեն հայոց Արցախի հանդեպ։ Ի դեպ, ամռանը այստեղ կարելի է ուզածիդ չափ նուռ, թուզ ու ձմերուկ համտեսել, որոնք այստեղ աճում են հսկայական քանակությամբ։
Աղդամում պահպանված միակ կանգուն շինությունը՝ միջնադարյան մզկիթը
4. Գանձասար
Գանձասարի վանքը
Ստեփանակերտից մոտ 60 կիլոմետրի վրա գտնվում է հայկական եկեղեցաշինության գոհարներից մեկը՝ Գանձասարի վանքը։ Ավելին, վանքը գտնվում է Հայաստանի ամենագեղատեսիլ վայրերից մեկում։ Բնությունն այստեղ այնքան գեղեցիկ է, որ մարդու շունչը կտրվում է այդ տեսարանից. վանքը գտնվում է դարավոր անտառներով ծածկված լեռների արանքում գտնվող բլրի վրա ու ասես բնական ամրոցի միջնաբերդ լինի։ Հենց այստեղ 1992 թվականի ամռանը կանգնեցվեց Ադրբեջանի խոշոր հարձակումը։ Բացի վանքից, կարելի է այցելել Վանք գյուղի հարակից անտառում գտնվող հանգստյան գոտին, իսկ ճանապարհին կանցնեք Ասկերան քաղաքով ու հնարավորություն կունենաք տեսնելու Ասկերյանի միջնադարյան բերդը, ինչպես նաև Արցախյան պատերազմից մնացած հետքեր՝ ոչնչացված թշնամական տեխնիկայի տեսքով, ինչպես նաև Ասկերանի տանկ-հուշարձանը։
Անձավ-առյուծը Վանք գյուղի մոտ գտնվող հանգստյան գոտում
Ասկերանի բերդի պարիսպը
Ասկերանի մատույցներում 1992 թվականին տանկային մարտ տեղի ունեցավ։ Մեր տանկը 2 թշնամական տանկ ոչնչացրեց, բայց մերոնց էլ խփեցին։ Հերոսական անձնակազմի տանկը դարձրեցին հուշարձան։
5. Մարտունի
Արցախի հարավ-արևելքում գտնվող Մարտունու շրջանը հայտնի է ինչպես սքանչելի բնության, այնպես էլ պատմամշակութային ու բնական հուշարձաններով։ Այստեղ է գտնվում Սխտորաշեն գյուղը, որը հայտնի է իր 2000-ամյա չինարի ծառով (Տնջրի)։ Մարտունիում է գտնվում նաև Հայաստանի հնագույն ու ամենաակնառու պատմամշակութային հուշարձաններից մեկը՝ Մեսրոպ Մաշտոցի հիմնած Ամարասի վանքը, որն, ըստ պատմական աղբյուրների, հայ գրերի ուսուցանման առաջին կենտրոններից մեկն էր։ Բացի 5-րդ դարի այս հուշակոթողից՝ Մարտունիում բազմաթիվ այլ բերդեր, վանքեր ու պատմական այլ հուշարձաններ կարելի է տեսնել։
Ամարասի վանքը
6. Քարվաճառ և Շահումյանի շրջան
Արցախն ինքնին դրախտ է, իսկ Քարվաճառի ու Շահումյանի շրջանները դրախտ են դրախտի ներսում։ Քիչ բնակեցված այս հսկայական տարածքը հայտնի է իր կուսական բնությամբ ու անթիվ-անհամար պատմամշակութային հուշակոթողներով, ինչպիսին, օրինակ, Դադիվանքն է։ Արցախի այս հատվածում ձեզ են սպասում անծայրածիր հարուստ անտառներ, ինչպես նաև բնական գեյզերներ ու տաք աղբյուրներ։ Այստեղ է գտնվում նաև Արցախի ամենաբարձր լեռը՝ Մռավը։ Զինադադարի կնքումից արդեն 21 տարի է անցել, բայց առ այսօր պատերազմի հետքերը զգացնել են տալիս իրենց. ամենուրեք լքված ադրբեջանական գյուղեր են, սակայն հատկապես վերջին տարիներին գնալով ավելանում է հայ բնակչության թիվը։ Սա հիանալի վայր է վայրի հանգստի, քեմփինգի ու արշավների համար։
