Երկու տղա եմ ունենալու՝ Սենիկ ու Զավեն
Զավենի հետ մեր վերջին օրվա զրույցը Սենիկի մասին էր, ժամեր առաջ էր զոհվել. հիշում էինք, լաց լինում: Ես դասակի հրամանատարի տեղակալն էի, Զավենն էլ երրորդ ջոկի հրամանատարն էր: Այդ օրը մենք ահավոր վիճակում էինք, բայց փորձում էինք ամեն ինչ անել, որպեսզի մեր զինվորների մարտական ոգին բարձր պահենք: Ընկերս՝ Սենիկը, Մատաղիսում էր ծառայում: Երբ նահանջի հրաման են տալիս, իրենց տղերքից մեկը վիրավորվում է, ընկնում ու չի կարողանում շարժվել, Սենիկը հետ է նայում: Ասում են՝ մի՛ գնա, չես կարողանա փրկել, պատասխանում է, որ չի կարող թողնել այդ տղային այնտեղ: Գնում է, որ հետ քաշի, սնարյադն ընկնում է վրան… Մարմնի կեսը գտել են, հուղարկավորել… Սենիկի հետ առաջին դասարանից մինչեւ քոլեջի վերջին կուրսը միասին ենք եղել:
Կրակի բերանում
Հոկտեմբերի 9-ն էր: Իշխանաձորից տեղափոխվում էինք դեպի Ջրական (Ջաբրայիլ): Մեզ ասել էին, որ պիտի գնանք Դիլի գյուղ: Թշնամին գրավելով գալիս էր, ու մենք պիտի իրենց այնտեղ դիմավորեինք: Ամբողջ ճանապարհին սնարյադը խփում էր: Ճիշտ է՝ մեքենային չէր կպնում, բայց բարձր ձայները լսվում էին: Զավենը, նայելով տղերքին ու տեսնելով, որ հուսախաբ են եղել, միանգամից սկսեց երգել. «Պատերազմ եք գնում, բարով գնացեք», ու տղերքով սկսեցինք ձայնակցել իրեն: Անընդհատ փորձում էր դուխները տեղը պահել, խոսում էր նրանց հետ, ոգեւորում: Հետո զգացինք, որ ԱԹՍ-ի ձայնը մոտենում է, ավելի է ուժեղանում: Ես ու եղբայրս նայեցինք իրար ու հասկացանք, որ էլ ոչինչ փոխել չենք կարող: Այդ ժամանակ կամիկաձեն հարվածեց մեր «Ուրալ»-ին, ու միանգամից պայթեցինք: Պայթյունի ալիքն ինձ դուրս շպրտեց մեքենայից: Դիմացս նստած էր դասակիս հրամանատարը, որին նույնպես այդ ալիքը դուրս շպրտեց, բայց ինքը չկարողացավ ուժ տալ իրեն ու դուրս նետվել, մնաց մեքենայի մեջ:
Բոլորը վառվում էին, ես՝ նույնպես… միայն ես էի դրսում: Դեմքս, ձեռքերս, ոտքերս վառվում էին: Ես տեսնում էի, թե ոնց է կրակը դեմքիս վրայով բարձրանում: Գետնի վրա փորձում էի հանգցնել, դե, տաք էի, դեռ այդքան սուր ցավեր չէի զգում: Հետո… հետո ամենասարսափելին էր: Շրջվեցի ու լսում էի եղբորս ձայնը՝ ոնց էր օգնություն կանչում: Ամբողջ ուժերովս փորձեցի ոտքի կանգնել, միանգամից ոտքս մեջտեղից կիսվեց, թռավ ուսիս մոտ, ձեռքով վերցրի ոտքս, դրեցի տեղը… տեսնում էի, թե ոնց են բոլորն այրվում… չեք պատկերացնի, չեմ կարող բացատրել այդ զգացողությունները… ուշագնաց եմ եղել: Հետո հիվանդանոցում եղբորս էի գոռում, կանչում: Ասացին, որ մեքենայից միայն ես եմ ողջ մնացել… Զավենը կանչում էր՝ վառվեցի՜նք, բոլորս վառվո՜ւմ ենք, հասե՜ք, օգնե՜ք, գոնե մեկիս օգնե՜ք… Զավենը կանչում էր…
Իշխանաձորի հերոսները
Հայրս նույն օրը գնում է Սյունիքի մարզ ու հոսպիտալներում եղբորս փնտրում: Երբ տեսնում է, որ չի գտնում, գնում է դիահերձարան: Հենց այդ պահին մեքենա է կանգնում, դիեր են իջեցնում: Ասում են՝ Իշխանաձորի պայթած մեքենայի դիերն են: Պապան ասում է՝ իմ էրեխեն մեջն է, բացեք՝ գտնեմ:
- Չես կարող գտնել, անճանաչելի են:
- Ես կգտնեմ, բացե՛ք: Բնազդաբար կանգնում է եղբորս կողքը, ատամից ճանաչում է Զավենին, իսկ հետո ԴՆԹ-ով հաստատվում է: Պապան մեքենա է կանչում ու բոլոր դիակները տեղափոխում է Երեւանի դիահերձարան:
Ինձ եմ կորցրել…
Հետո ինձ ասացին, որ եղբայրս ողջ է, ուղղակի կոմայի մեջ է: Եղբորս յոթն անցել էր, նոր իմացա, որ իրոք մահացել է: Անբացատրելի է իմ ցավը: 19 տարի մենք ամեն օր միասին ենք եղել, ախր ո՞նց բացատրեմ՝ ինչ եմ զգում: Ոչ մեկին, ոչ մեկին նման բան չեմ ցանկանա… անբացատրելի է. ծնող կորցնել չի: Գիտե՞ք, կարծես ես ինձ եմ կորցրել. ինքն իմ կեսն էր: Մենք նույն մարդն էինք:
Ինձ մեղավոր եմ զգում, որ ես չէի, ի՛նքն էր: Ինքն իր հոգին տվեց ինձ ու գնաց, բայց ես ամեն անգամ՝ ինչ-որ բան անելիս, մեղադրում եմ ինձ, որ ե՛ս չեմ եղել իր տեղը:
Ես պիտի իր կիսատ թողածն ինքս անեմ, պիտի փորձեմ: Մեր ծրագրերը ես պիտի իրագործեմ, որ ինքը վերեւից տեսնի, որ արեցի: Ինքը շատ էր ուզում, որ մենք համալսարանում լավ սովորեինք, լավ ապագա ունենայինք ու միշտ միասին լինեինք:
Զավենը սիրում էր
Զավենը սիրած աղջիկ ուներ: Ուշքն ու միտքն անընդհատ այդ աղջիկն էր: Անընդհատ այդ աղջկա մասին էր խոսում, հաղորդագրություններ էր գրում, սպասում էր, որ պատասխանի: Այդ աղջկա համար Զավենը գժվում էր: Ինքը մի՛շտ իրենց լուսամուտի տակ էր: Խենթություններ էր անում: Մի անգամ պատուհանի տակ մոմերով սրտիկ էր սարքել, աղջկա անունը գրել: Աղջիկը դուրս եկավ տեսավ, հուզվեց: Մեկ էլ հանկարծ աղջկա դասարանը զարդարել էր տալիս:
Մահն աչքի առաջ
Շատ զինվորներ են մեր աչքի առաջ զոհվել ԱԹՍ-ներից, սնարյադներից, տեսել ենք, թե մարդը ոնց է մահանում, տեսել ենք, թե ոնց է մեր ծառայակից ընկերների վրա սնարյադն ընկնում, գլուխը երկու կես լինում, պոկվում, մարմինը կիսվում: Այս պատերազմն ինքնաձիգի կռիվ չէր: Մենք ինքնաձիգներով պայքարում էինք սնարյադների ու ԱԹՍ-ի դեմ:
Մի բան ասեմ, միշտ հիշեք՝ երբ հայ զինվորն այդ սարսափելի տեսարանները տեսնում է, նրա մեջ գերբնական ուժ է մտնում: Պիտի հիմար լինես, որ չվախենաս, բայց այդ գերբնական ուժն այնպես է անում, որ դու չես պատկերացնում, որ կարող ես մահանալ, մենք՝ 18-19 տարեկաններով, մտածում էինք ոչ թե այն մասին, որ հետ գնանք, հասնենք մեր ծնողներին, այլ այնպես անենք, որ թշնամին չգա ու չհասնի մեր ծնողներին: Դու ամեն ինչ անում ես, թեկուզ կյանքիդ գնով, որ չթողնես թշնամին սահմանից առաջ գնա, որ ոչ ոք, մեզնից բացի, այդ ցավը, մահը չտեսնի: Դրա համար, ուղեղներս անջատած, մտածում էինք, որ պետք է հաղթենք: Թեկուզ մեռնելով՝ պիտի հաղթենք: Բայց դավաճանները շատ էին: Մենակ ԱԹՍ թռցնելով թուրքը չէր կարող հրամանատարական կազմ ոչնչացնել: Այդ ԱԹՍ-ն չէր կարող օդից հասկանալ՝ որտեղ պաշտոնատար մարդ կա, հրամանատար կա, որ հենց իրեն խփի: Շատ հրամանատարներ ուղղակի փախել են: Կռվածներս բոլորս էլ գիտենք, թե ովքեր են փախել: Եթե գնդի հրամանատարը փախչում է, իր զինվորը ո՞նց կարող է դուխով գնալ առաջ: Ոնց որ առանց գլուխ՝ մարմինդ շարժվի: Զինվորներն առաջ էին գնում, բայց օդային պաշտպանություն չկար: Ես 9 օր Ջրականում եմ եղել, բայց ոչ մի օր մեր կողմից ուղղաթիռ չեմ տեսել, ոչ էլ՝ անօդաչու: Մենակ հրետանին էր միշտ աշխատում, բայց այդ զենքերի դեմ մեր հրետանին ոչինչ չէր կարող անել:
Անվերջ սպասումով…
Մամայի ու պապայի հույսը ես եմ: Երբ պահի տակ խոսում եմ, մեկ էլ ձայնս նմանեցնում են Զավենին, լացում են: Կանչում եմ իրենց, հանկարծ իրենց թվում է՝ Զավենն է կանչում: Մենք՝ երեքս, իրար ցույց չենք տալիս, թե ինչքան տխուր ենք, կոտրված, բայց որ մենակ ենք մնում, սկսում ենք հիշել ու լացել: Մեկ էլ մամային կանչում եմ, տեսնում եմ՝ աչքերը թաց են:
Ինձ թվում է՝ հեսա դուռը կբացի ու կմտնի ներս, կամ մեկը կզանգի ու կասի՝ չի մահացել, վիրավոր է: Ես միշտ սպասելու եմ իրեն: Ես չեմ ուզում հավատալ: Ամեն օր մտածում եմ՝ լավ, էս երազը ե՞րբ է ավարտվելու: Գոնե զարթնեմ, որ պատմեմ, թե ինչ վատ երազ եմ տեսել: Երբ գնացի եղբորս գերեզմանին, չէի հավատում, որ իր գերեզմանն է, ասում էի՝սո՜ւտ է: Ինձ տարեք տուն՝ այնտեղ իրեն սպասեմ… 19 տարի հետո միս ու արյունս կորցրել եմ: Չէ՛, չեմ կարող հավատալ: Մի ակնթարթում ամեն ինչ փոխվեց:
Դեպի մահ
Երբ հոկտեմբերի 2-ին ասացին, որ պիտի գնանք Ջրական, այնպես ուրախացանք: Երբ լսում էինք, որ կռվում են տղերքը Արցախում, զոհվում են, ուզում էինք, որ մեզ էլ տանեն, մի բանով կարողանանք օգնել: Մեր վաշտի ուրախությանը չափ չկար՝ մենք էլ ենք գնում պատերազմ, մենք էլ ենք հող ու ջուր պահելու: Ուրախ-ուրախ նստեցինք մեքենան ու երգելով տեղ հասանք: Բայց երբ հասանք, հասկացանք, որ դա զինվորի կռիվ չէ: Դու գնում ես մեռնելու: Որովհետեւ դավաճանների երկիր էր: Եթե օգնություն գար, եթե հրետանին ճիշտ աշխատեր, օդային պաշտպանությունն ուժեղ լիներ, մեր բոլոր տեխնիկաներն աշխատեին, այսպես չէր լինի: Որովհետեւ աշխարհում ամենասարսափազդու զինվորը հայ զինվորն է, որն առանց մտածելու՝ իր կյանքը պատրաստ է տալ իր հայրենիքին:
Իրական դժոխք
Անընդհատ իր ձայնն ականջներումս է, որ օգնություն էր կանչում… ու ես չկարողացա… չկարողացա իրեն կրակից հանել: Մեղավոր եմ զգում: Թող այրվածքներով լիներ, կոմայի մեջ լիներ, բայց մենակ փրկած լինեի, իմանայի՝ ողջ է: Թող ես այնպես այրված լինեի, որ երբեք չապաքինվեի, բայց փրկած լինեի: Ոչ ոք չի կարող հասկանալ, թե ինչ զգացողություն է, երբ դու գետնին պառկած ես ու տեսնում ես՝ ախպերդ մեքենայի մեջ մոխիր է դառնում: Սարսափելի է… ցավս անպատմելի է: Դժոխքը դա է:
Երբ ինձ շտապօգնության մեքենայով տեղափոխում էին Երեւան, ես անընդհատ ասում էի՝ կանգնե՛ք, հեսա անօդաչուն կխփի, կանգնե՜ք, տանկերը եկան, հեսա էլի կխփեն, իջե՜ք, փախե՜ք մեքենայից, Երեւանում արդեն մեքենաների ձայներից ասում էի՝ եկա՜ն, հարձակվեցի՜ն, թռե՜ք մեքենայից, հոսպիտալի մոտ կանչում էի՝ տղե՛րք, տանկերը հեսա խփում են մեզ:
Մի օր Զավենին հարցրին՝ եթե հիմա Արմենին մի բան լինի, ի՞նչ կանես, ախպերս ասաց՝ ես էլ ինձ էդ պահին կխփեմ, հետո ե՛ս էլ նույնն ասացի… հիմա ես միայն ծնողներիս համար եմ ապրում, որ իրենք էլ կարողանան ապրել: 19-ից միայն ես ողջ մնացի…:
Անահիտ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ
